دو فریضه اصلاح‌گر؛ امر به معروف و نهی از منکر

معروف: از آنجا که امر و نهی، دو ابزار اساسی تربیت و پرورش روح آدمی است، امر به معروف و نهی از منکر نیز شیوه اصلی پیامبران و مصلحان در تربیت و هدایت مردم بوده است. از اینرو، احیای این دو فریضه پر برکت الهی، استمرار حرکت انسان ساز پیامبران گذشته و بسترساز تحقق صلاح و اصلاح جامعه در آینده است. با امید به موفقیت آمران به معروف و ناهیان از منکر که مصداق امت برگزیده قرآنی و پیروان راستین حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام می‌باشند، زوایای مختلف این دو گوهر انسان‌ساز را از نظر می‌گذرانیم.

معنای امر به معروف و نهی از منکر

«امر» به معنای فرمان دادن و «نهی» به معنای بازداشتن و منع از انجام کاری است. «معروف»، هر آن چیزی است که عقل و دین، آن را به نیکی و خوبی می‌شناسند و معرفی می‌کنند و «منکر»، هر آن چیزی است که عقل و شرع، آن را ناپسند می‌دارند. پس امر به معروف، یعنی فرمان دادن به انجام کارهای نیک و نهی از منکر، به معنای بازداشتن از بدی و ناپسندی است.

یکتاپرستی، نیکی به پدر و مادر، انفاق به خویشاوندان، کمک به مساکین و درماندگان، برپایی نماز، پایبندی به عهد، مبارزه با ظلم و ستم، امر به معروف و نهی از منکر، پرداخت وجوهات شرعی و… نمونه‌هایی از معروف‌ها، و شرک به خداوند، زنا و فحشا، ربا، سرقت، دست درازی به اموال یتیمان، تکبر، اسراف و بدخویی، نمونه‌هایی از منکرهای ذکر شده در قرآن کریم می‌باشند.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

دستور قرآن کریم بر ضرورت و وجوب امر به معروف و نهی از منکر کاملا آشکار است. در آیه‌ای می‌خوانیم:«و باید از میان شما گروهی باشند دعوتگر به خیر که به نیکی (معروف) فرمان دهند و از ناشایستی(منکر) باز دارند و اینان رستگارانند». در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر همین بس که در قرآن کریم، نام آمرین به معروف، در کنار نام پیامبران آمده است و کیفر قاتلان آنان، مثل کیفر قتل انبیاست.

امر به معروف و نهی از منکر در روایات

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله درباره ضرورت امر به معروف و نهی از منکر می‌فرمایند: «امت من تا هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و بر نیکی و تقوا یار یکدیگرند، در سلامتی خواهند بود و هر گاه آن را رها کنند، برکت‌ها از ایشان رخت خواهد بست…». امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیز می‌فرمایند:«امر به معروف و نهی از منکر را وامگذارید که بدکارانتان بر شما چیره می‌گردند و آن‌گاه که دعا کنید، دعایتان مستجاب نشود». امام حسین علیه‌السلام در این‌باره فرمودند: «… خداوند به عنوان فریضه از امر به معروف و نهی از منکر آغاز می‌کند تا نشان دهد که اگر این فریضه ادا شود و استوار گردد، همه فریضه‌ها ـ چه آسان و چه دشوار ـ استوار خواهد گشت؛ از آنرو که امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام، مخالفت با ظالم، تقسیم غنیمت‌های جنگی و غیرجنگی، گردآوری زکات از جایگاه آنها و پرداخت آن به مستحقان است».

امر به معروف و نهی از منکر در آینه عقل

جدای از دلایل نقلی فراوان در ضرورت امر به معروف و نهی از منکر، دلایل عقلی نیز بر ضرورت احیای این دو فریضه سرنوشت ساز تأکید دارد ؛ چرا که امر به معروف، نشانه تعهد و علاقه انسان به سلامتی جامعه و نهی از منکر، تلخ کردن کام خلافکاران است. امر به معروف، ضامن اجرای تمام واجبات است و نهی از منکر، ضامن ترک همه محرّمات. امر به معروف، نیکوکاران را تشویق کرده و جامعه را رشد می‌دهد و نهی از منکر، جامعه را از سقوط نجات می‌بخشد.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

منظور از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، ارائه راهکاری عملی جهت اجرای آن است. این که چه شرایطی باید فراهم گردد تا این فریضه مؤثر واقع شود و به جای از بین بردن تکلیف، به هدف اصلی خود، یعنی ایجاد معروف و از بین بردن منکر برسد. برای این منظور، چهار شرط را برشمرده اند؛ نخست آن که خود آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسند و شرایط وجوب آن دو را بدانند، دوم این که آمر و ناهی احتمال بدهند که امر به معروف و نهی از منکر، تأثیر دارد، اگر چه تأثیر آن تدریجی و غیر‌مستقیم باشد، سوم این که تارک معروف و عامل به منکر، بر ادامه شیوه خود اصرار داشته باشند و چهارم آن که امر به معروف و نهی از منکر، موجب مفسده‌ای بزرگ‌تر و بروز منکری عظیم‌تر نباشد. توجه به این نکته ضروری است که از بدعت‌ها و انحرافات فکری، شرط های معمول کنار گذاشته می‌شود و همه چیز فدای صیانت از دین می‌گردد.

مراحل امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف و نهی از منکر، سه مرحله را متذکر شده اند:

نخست این که انسان، از بروز گناه، اندوهگین باشد و قلباً راضی از کار منکر نبوده و از آن متنفر باشد. در این مرحله هیچ کس معاف نیست و حتی افراد ناتوان نیز باید از گناه متنفر باشند؛ زیرا اگر کسی راضی به عمل قومی باشد، در عمل آنان شریک است. در مرحله دوم، آمر به معروف، با زبان به خلافکار هشدار می دهد و به خوبی ها سفارش می‌کند، و مرحله سوم آن است گه اگر بیان، اثر نکرد، با قدرت در برابر منکرات بایستد. این اِعمال قدرت و خشونت باید بسیار سنجیده و حساب شده باشد تا موجب بروز هرج و مرج در جامعه و ایجاد منکرهای بزرگ‌تر نگردد.

آثار و پیامدها امر به معروف و نهی از منکر

آثار فردی و اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر، آن قدر فراوان است که در قرآن و روایات، حساب این دو فریضه پربرکت از دیگر فریضه‌ها جدا شده است. بهره‌مندی از الطاف خداوند، نجات از قهر و غضب الهی، وفور نعمت‌های اقتصادی، کسب حلال، عزّت و سرافرازی مؤمنین، سرکوبی و کنترل اشرار و برقراری نظم و انضباط اجتماعی، نمونه‌هایی از آثار و برکت‌های آن است. در بُعد فردی، کسی که آمر به معروف باشد، خود، اهل معروف خواهد شد و خواه ناخواه، به رستگاری خواهد رسید و در بُعد اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر، ضامن بقای کلیه برکت‌های معنوی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه مسلمین است.

امر به معروف و نهی از منکر در سیره معصومین علیهم‌السلام

نخستین آمر به معروف در جامعه مسلمین، خود حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بود و مسلمانان، پس از صدر اسلام، با اختصاص تشکیلات مستقلی جهت اجرای این دو فریضه، به نام امور حسبه، گروه ویژه‌ای را مسئول اجرای آن نمودند. اصولاً بدون احیای این دو فریضه، واجب‌های دیگر، به مرور زمان ارزش و محتوای خود را از دست خواهند داد و حدود الهی نیز تعطیل خواهد شد. امام باقر علیه‌السلام فرمودند:«حقا که امر به معروف و نهی از منکر، روش پیامبران، شیوه صالحان و فریضه سترگی است که با آن، دیگر فرایض بر پا می شود».

آداب امر به معروف و نهی از منکر

آمر به معروف، به هنرمندی می ماند که در هر موقعیت و شرایطی، می‌بایست به گزینش بهترین شیوه بپردازد. از اینرو، در علم اخلاق که دانش آداب است، بیش از علم فقه، به آداب امر به معروف نهی از منکر پرداخته شده است. از مهمترین این آداب، عدم تجسس و دخالت آمر به معروف و ناهی از منکر در زندگی خصوصی افراد است. نکته اساسی دیگر آن است که مقصود از امر به معروف و نهی از منکر، تلاش در جهت اصلاح گناه کار و تطهیر ظاهر اجتماع از مفاسد است. پس تا حد امکان باید از ریختن آبروی افراد و تحریک مجرمان، جلوگیری کرد.

ویژگی‌های آمر به معروف و ناهی از منکر

آمر به معروف و ناهی از منکر باید این ویژگی‌ها را داشته باشد: خود را فراموش نکند، دارای عدالت و تقوا باشد، عامل به گفتار خود باشد، مراقب باشد تا بدعت‌گذاری نکند و از پیش خود حلالی را حرام و حرامی را حلال نسازد، اخلاص در عمل داشته و در انجام وظیفه صبور باشد؛ زیرا منکر، به تدریج ریشه‌دار شده است، پس زدودن آن نیز به صبر و زمان نیاز دارد. آن که با دیگران رفیق است، سخنش در دل‌ها می‌نشیند و امر و نهیش، مؤثر واقع می‌شود؛ پس هر کس که مشتاق اصلاح دیگران است، باید زحمت رفق و مدارای با مردم را بپذیرد و خُلق خود را خوش کند.

آداب امر به معروف و نهی از منکر در کلام پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله درباره آداب امر به معروف و نهی از منکر فرمود: آمر به معروف، نیازمند آن است که به حلال و حرام آگاه و از آن چه دیگران را امر و نهی می‌کند، خود، فارغ شده باشد. برای خلق، ناصح مهربان و با آنان رفیق باشد. با لطف و بیان خود، آنان را دعوت کند، اخلاق آنان را بشناسد تا با هر یک مناسب شأنش رفتار کند، به مکر نفس و نیرنگ‌های شیطان بینا و بر آن چه بدو رسد، شکیبا باشد و آنان را به سبب آن چه بدو رسیده، مکافات و از آنان شکایت نکند، خشونت نورزد و برای نفس خود خشمگین نشود. نیّت خود را برای خدا خالص گرداند و از او یاری بخواهد و در پی رضایت او باشد. پس اگر با او مخالفت و در حقش جفا کنند، صبر پیشه کند و اگر با او موافقت کنند و سخنش را بپذیرند، سپاس‌گزاری کند و کار خود را به خدایش واگذرد و به عیب خویش بنگرد».

ولایت فقیه و مسأله امر و نهی

در روزگاری که هنوز بسیاری از کشورهای اسلامی در نظام پادشاهی و حکومت خاندانی به سر می‌برند، نظام جمهوری اسلامی ایران در تطبیق قوانین شرعی با شرایط عصر نوین، سربلند بیرون آمده و نمونه‌ای سرافراز از حکومت دینی را ارائه داده است. اساس این حکومت بر ولایت فقیه است و همین ویژگی، آن را از سایر نظام‌های مشابه، متمایز ساخته و به آن اقتدار دینی بخشیده است. وجود محسوس امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، همان اقتدار دینی است که در حکومت مبتنی بر ولایت فقیه، در کامل‌ترین شکل خود است؛ زیرا در رأس حکومت، فقیهی عادل قرار دارد که در تصمیم‌گیری‌های کلان، اولویت را به اجرای احکام دینی می‌دهد.

لزوم فرهنگ‌سازی

فرهنگ هر جامعه، مجموعه ای از ارزش‌ها و باورهای عمومی را با خود دارد که به طور طبیعی، بر رفتارهای افراد جامعه تأثیر می‌گذارد. اگر روحیه استقبال از ارشاد و راهنمایی‌های دانایان، روحیه انتقاد‌پذیری و حق‌گرایی، فرهنگ رایج یک ملت باشد، آن‌گاه شاهد مشارکت گسترده مردم در تحقق آرمان‌های دینی و از جمله، ارزش نهادن به معروف‌ها و مبارزه با منکرات خواهیم بود. برای انجام این مهم، باید فرهنگ‌سازی کرد. متصدیان فرهنگی جامعه، افراد تأثیرگذار و الگوهای مردمی، در این زمینه وظیفه‌ای سترگ در پیش رو دارند. آنان می توانند با تبلیغ علمی و عملی، ارزش والای حق پذیری را احیا کنند و خود با پذیرش انتقاد در میدان‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ورزشی، عملاً به گسترش و تقویت آن همت گمارند؛ به ویژه هنرمندان که می‌توانند روح تعهد را در قالب‌های متنوع هنری، در کالبد انسان‌ها بدمند.

الگوهای عملی

تاریخ، به درستی نمی‌داند سخن جاودانه امام حسین علیه‌السلام در آغاز نهضت عاشورا که فرمود: «…قصد من، امر به معروف و نهی از منکر…است» و سپس اثبات عملی آن با نثر جان خود و عزیزانش، الهام بخش چه نهضت‌ها، انقلاب‌ها، اصلاح‌ها و ظلم‌ستیزی‌ها، در طول تاریخ اسلام بوده است. اما همین اندازه روشن است که سیره معصومان معروف پرور که هر یک، به گونه‌ای در راه مبارزه با طاغوت‌های منکرپرور زمان خویش به شهادت رسیدند، منابع الهام بخش مجاهدان و مصلحان ظلم ستیز در طول تاریخ اسلام بوده است. در عصر حاضر، اندیشه‌های قهرمان بزرگ مبارزه با طاغوت، امام خمینی‌رحمه‌الله ، الگوی ملموس و آزموده شده مبارزه با منکرات و احیای معروف‌هاست.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه