آداب و رسوم مردم آذربایجانشرقی در شب یلدا
معروف: یلدا هم مانند دیگر آیینهای ایرانی مثل نوروز و چهارشنبه سوری آداب و رسوم خاص خود را دارد و حتی شاید بتوان گفت مردمی‌ترین آیین ایران زمین است همین شب چله. آیینی که در گذر زمان هویت اصلی خود را از دست داده و امروز تنها پوسته نازکی از یلداهای قدیمی به یادگار مانده است. شب یلدا در قوم آذری‌ها به عنوان شب چله «چیلله گجه سی»، خوانده میشود. اکثر مردم استان آذربایجانشرقی در این شب طولانی سال، طی رسوم کهن خود، خانواده‌ها در خانه بزرگ اقوام یا در خانه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها گردهم می‌‌آیند و ضمن دید و بازدید و به ویژه با به جای آوردن سنت حسنه صله رحم و دیدار با اقوام؛ خوراکی‌های خاصی مانند هندوانه، انار، آجیل و... را مصرف می‌کنند.
اکثر مردم استان آذربایجانشرقی در این شب طولانی سال، هندوانه و یا به عبارت دیگر «چیلله قارپیزی» می‌خورند و معتقدند به دلیل اینکه فصل زمستان در آذربایجان بسیار طولانی و سرد است، با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما تاثیر چندانی نخواهد داشت.
در این برهه، از آئین‌ها، باورها و رسم‌های شب یلدا که هنوز در مناطق مختلف کشورمان و در راس آنها در خطه آذربایجان به کلی فراموش نشده‌اند، می‌توان به خرید هندوانه شب چله است. در واقع خرید هندوانه سمبل شب چله محسوب میشود که این رسم به نوعی در تمامی مناطق کشورمان و در این میان در خانواده ای آذری مرسوم است.
مردم استان آذربایجانشرقی برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال میراث دار آیینهای مختلف هستند و این شب کهن را با رسم و رسوم خاص خود پاس میدارند و چله برایشان نمادی از شادی و سرور است. در فرهنگ مردم سخت کوش آذربایجان این شب دراز سرد، بها نهای برای شادمانی و دور هم نشستن بزرگ و کوچک خانواده و فامیل است. این خطه از میهنمان به دلیل کوهستانی بودن، زمستانهای سرد و طولانی دارد و این فصل سال با آیین یلدا آغاز میشود.
مردم این استان به عنوان یکی از خطه‌های زرخیز ایران زمین برای زنده نگه داشتن این شب بیادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند که به پاره‌ای از آنان اشاره میشود. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجانشرقی رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود «خوانچه» طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خونچه‌ها کمک می‌کنند. محتویات خوانچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین میشود. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند.
سپس طبق‌های آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس می‌کنند و مادر عروس پس از تحویل طبق‌ها، هدایای مانند پول، شیرینی، جوراب و دستمال به آنها می‌دهد. فردای این شب مادر دختر تمام طبق‌ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می‌کند. همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، در نخستین سال ازدواج زوج های تبریزی، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری روانه منزل آنها می‌کند.
در آذربایجان سابقا که ارتباطات به این آسانی نبود از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می‌گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می‌کردند تا در هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می‌دادند. هندوانه مهم‌ترین خوراک شب چله مردم آذربایجانشرقی است.
اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می‌کنند.
ریش‌سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) در تبریز پوستهای میوه و آشغالها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می‌دانند. بعد از خوردن تنقلات و میوه در سابق بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه‌های ملی این سرزمین نظیر، اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب‌المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو مشغول می‌شوند.
زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی‌کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار میشود.
چیلله گئجه سی همان شب یلدا است در آذربایجانشرقی شبی که با رسم و رسوم و باورها گره خورده است تا جشنی باشد برای مردم این دیار در بلندترین شب سال. شبی که بهانه‌ای است برای جمع شدن در خانه‌های بزرگان .
در این استان کمتر کسی است که چیلله گئجه سی را تنها به سر کند چرا که آذربایجانی‌ها این شب را همچون بسیاری از ایرانیان بهانه‌ای قرار داده اند برای همدلی هایشان.
چیلله در زبان ترکی به معنای چهل است و مردم این استان دو ماه اول زمستان را دو قسمت تقسیم می‌کنند که ۴۰ روز اول را چیلله بزرگ و ۲۰ روز دیگر را چیلله کوچک می‌نامند.
چیلله اولین روز از چیلله بزرگ است که در این چهل روز هوار سرد است اما با اتمام آن چله کوچک شروع میشود که پر برف تر و سردتر است
ايکنا