اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی بر درمان افسردگی اساسی

اختلال افسردگی اساسی یکی از شایعترین تشخیصهای روانپزشکی است که با خلق افسرده یا احساس غمگینی، اعتماد به نفس پایین و بی عالقگی به هر نوع فعالیت و لذت روزمره مشخص می شود. افسردگی موجب کمبود انرژی و اختلال در روابط بین فردی و همچنین تشدید و تداوم بیماریها می شود.

امروزه مشکالت و محدودیتهایی که همه گیری کووید 19 ایجاد کرده، آسیب پذیری به افسردگی  را افزایش داده است.

بیشتر افراد افسرده احساس ناتوانی و ناامیدی را گزارش میکنند. در ایشان عواطف مثبت کاهش و عواطف منفی افزایش مییابد. یکی از بهترین درمانهای 2 افسردگی درمان شناختی-رفتاری است که تأثیر ویژه ای در درمان افسردگی دارد. این رویکرد با تمرکز بر افکار و باورهای ناسازگارانه موجب بهبود افسردگی می شود.

بر اساس رویکرد شناختی-رفتاری، تجربة افراد به تشکیل فرضها و طرح واره هایی دربارۀ خویشتن و جهان می انجامد که در جهت دهی احساسات و رفتارهای آنان مؤثر است. برخی از فرضها منفی، انعطاف ناپذیر و افراطی است

این فرضهای ناکارآمد موجب میشود فرد دیدگاه نامناسبی دربارۀ خود و دیگران داشته باشد و درنتیجه احساسات منفیتری را تجربه کند و رفتارهای نامناسبی را انجام دهد. به مرور در یک دور معیوب گرفتار میشود که موجب رنج و اختالل در عملکرد میشود )7(. برخی از این فرضها عبارت است از: »همه باید من را دوست داشته باشند؛ اگر اشتباهی کنم دیگر هیچ کس من را دوست ندارد؛ اگر کسی افکار خوبی دربارۀ من نداشته باشد، من نمیتوانم احساس خوشبختی کنم؛ و هر کاری که بر عهده میگیرم باید خیلی خوب انجام دهم و کوچکترین خطایی نداشته باشم«. با پیشرفت افسردگی، افکار خودآیند منفی هرچه بیشتر زیادتر و افکار منطقیتر هرچه بیشتر ناپدید میشود. این فرایند به گسترش چشمگیر عواطف منفی و کاهش عواطف مثبت منجر میشود و به این ترتیب دور باطل افسردگی شکل میگیرد. فرد هر قدر افسردهتر میشود، ناامیدتر نیز میشود .)8( بیشتر حاالت عاطفی را میتوان در دو گروه عواطف منفی و مثبت طبقهبندی کرد. عاطفة مثبت به میزان تعامل 1 ) depression 2 ) Cognitive Behavioral Therapy (CBT) لذتبخش فرد با محیط اشاره دارد. افراد با عاطفة مثبت باال، شور و شوق نسبت به زندگی دارند. در مقابل عاطفة منفی به تعامل منفی با محیط و آشفتگی درونی اشاره دارد. عاطفة منفی شامل حاالت خلقی گوناگون همچون ترس، خشم، احساس گناه و احساس ناتوانی است؛ بنابراین بهشدت با افسردگی ارتباط دارد )9(. یکی از مهمترین شکایتهای افراد افسرده ناامیدی است. در مقابل، امید منبعی محافظتکننده در برابر افسردگی است. پژوهشهایی که دربارۀ خودکشی بهعنوان پیامد ناگوار و نهایی افسردگی شدید انجام شده است نشان میدهد که ناامیدی نقش بسزایی در اقدام به خودکشی دارد )10(. پژوهشها نشان داده است که مذهب با کاهش عواطف منفی و افزایش عواطف مثبت و امید، افراد را در برابر افسردگی محافظت میکند ),11 12(. عالوهبراین، افرادی که اعتقادات مذهبی قوی دارند بهویژه کسانی که در یک اجتماع مذهبی حمایتگر زندگی میکنند، همواره نگرشهای منفی بیشتری نسبت به خودکشی دارند و خطر ارتکاب خودکشی در آنان کمتر است. پژوهشهای اخیر نیز تأیید میکند که مذهب افراد را در برابر 3 خودکشی محافظت میکند )13(. پژوهش دورست و همکاران نشان داده است که امید با سطوح رضایت از زندگی، سازگاری و مقابلة مثبت در ارتباط است )14(. امید فرایندی است که به افراد اجازه میدهد تا هدفهایی را طراحی و آن را پیگیری کنند )15(. امید قابلیت درکشده از به وجود آوردن مسیرهای مطلوب در جهت دستیابی به اهداف و برانگیختهشدن در جهت استفاده از این راهها است )16(. 4 پژوهش سرفاتی و همکاران نشان میدهد که درمان شناختی-رفتاری در کاهش افسردگی مؤثر است )17(. درمان شناختی-رفتاری بهدنبال بازسازی شناختی فرد است تا افکار غیرمنطقی، منفی و ناکارآمد را با افکار منطقی، مثبت و کارآمد جایگزین کند )5(. بسیاری از بیماران مذهبی ترجیح میدهند که درمان روانشناختی را بههمراه باورهای مذهبی خود بهطور یکپارچه دریافت کنند )18(. به نظر میرسد باورهای مذهبی موجب میشود فرد بر اهداف معنوی متمرکز و احساس معنای معنوی در او تقویت شود ),19 20(؛ درنتیجه توجه فرد از افکار مربوط به فقدان منصرف میشود و توجه افراطی به افکار و احساسات درونی کاهش مییابد )11(. در پژوهشهای متعددی به ترکیب مفاهیم اسالمی با درمان 3 ) Dorsett 4 ) Serfaty مقدمه دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 120 داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... شناختی-رفتاری پرداخته شده است. برای نمونه اصغر و عظما مسرور 1 در پاکستان شیوهنامة شناختی-رفتاری با رویکرد 2 اسالمی )21( و صبحس و همکاران در مالزی درمان شناختی-رفتاری با رویکرد اسالمی را طراحی کردهاند )22(. برنامههای درمان شناختی-رفتاری 3 و همکارانش کوئنیگ اسالمی را طراحی و در جهت درمان افسردگی اجرا کردهاند .)23( در اسالم اموری همچون قدردانی، نوعدوستی و بخشندگی تأکید شده است که موجب کاهش حزن و اندوه میشود )7(. عالوهبراین، باورهای مذهبی با ایجاد و تقویت معنای زندگی و تغییر تفسیر فرد از وقایع، نگرشی خوشبینانه و امیدوارانه به زندگی و وقایع آن ایجاد میکند؛ ازاینرو به مقابله با رفتارها و شناختهای منفی مرتبط با افسردگی کمک میکند )24(. بسیاری از اتفاقات زندگی که در ارزیابی اولیة منفی ارزیابی میشود، در ارزیابی ثانویة برخاسته از دیدگاه معنوی، مثبت ارزیابی میشود. بهطور کلی، نگرشهای مثبت معنوی تابآوری فرد را در مواجهه با مشکالت افزایش میدهد )25(. پژوهشهایی نقش معنویت را در افزایش امید نشان داده است )29-26(. ایجاد ارتباط معنوی با خداوند قادر متعال به شخص این اطمینان را میدهد که نیرویی قوی همیشه او را حمایت میکند. این افراد با بُعد معنوی دادن به مشکالت، بهتر با آنها کنار میآیند و کمتر دستخوش ناامیدی و احساس درماندگی میشوند. همچنین اعتقاد به حمایت و یاری خداوند متعال موجب میشود نسبت به حل مشکالت امید بیشتری داشته باشند )30(. بسیاری از درمانجویان در ایران مسلمان هستند و اعتقادات مذهبی جدی دارند و تمایل دارند باورهای مذهبی خود را در بافتی یکپارچه با درمان مشاهده کنند. پژوهشهایی نیز نقش مثبت معنویت و دینداری را در رواندرمانی نشان میدهد )33-31(. هنگامی که بیمار ارزشهای مذهبی خود را با مفاهیم و فنون درمانی در بافتی یکپارچه مالحظه میکند، انگیزۀ بیشتری برای درمان و انجام تکالیف خانگی دارد )23(. ازآنجاکه در اثربخشی درمان شناختی-رفتاری شرکت منظم در جلسات و انجام تکالیف اهمیت دارد؛ بنابراین انتظار میرود درمان شناختی-رفتاری اسالمی مؤثرتر از درمان شناختی- رفتاری سنتی باشد؛ بهویژه که باورها و ارزشهای مذهبی مقابلهها را تقویت میکند و احتمال عود بیماری را کاهش 1 ) Asghar & Uzma Masroor 2 ) Subhas 3 ) Koenig میدهد )34(. ازاینرو، پژوهش حاضر بهدنبال اجرای درمان شناختی-رفتاری مذهبی و مقایسة اثربخشی آن با درمان شناختی-رفتاری سنتی در کاهش عاطفة منفی و افزایش امید و عاطفة مثبت بود. در مطالعة کوئنیگ و همکارانش )23( دربارۀ درمان شناختی-رفتاری مذهبی آثار درمان بر عاطفه و امید افراد ارزیابی نشده است؛ ازاینرو، پژوهش حاضر بهدنبال انجام مجدد پژوهش کوئنیگ و بررسی اثربخشی درمان بر عاطفه و امید افراد افسرده بود. فرضیههای پژوهش عبارت است از: 1( درمان شناختی-رفتاری مذهبی از درمان شناختی- رفتاری سنتی در افزایش عاطفة مثبت کارآمدتر است. 2( درمان شناختی-رفتاری مذهبی از درمان شناختی- رفتاری سنتی در کاهش عاطفة منفی کارآمدتر است. 3( درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی در افزایش امید و مؤلفههای آن کارآمدتر است. پیروی از اصول اخالق پژوهش: برای رعایت مالحظات اخالقی در این پژوهش به کدهای اخالقی مطرحشدۀ انجمن 4 روانپزشکی آمریکا توجه شد. بر این اساس نکات ذیل دربارۀ بیماران رعایت شد: 1( احترام به اصل رازداری آزمودنیها، 2( ارائة اطالعات کافی دربارۀ چگونگی پژوهش به تمام شرکتکنندگان، 3( کسب رضایتنامة کتبی دربارۀ شرکت در درمان، 4( ادامه یا پیگیری درمان در صورت لزوم حتی پس از پایان پژوهش، 5( اجبارینبودن شرکت در جلسات تا انتهای درمان و آزادی شرکتکنندگان برای ترک درمان در هر زمان و 6( تحمیلنشدن هزینة اضافی بهدلیل پژوهش. روش پژوهش حاضر کارآزمایی تصادفی با پیشآزمون- پسآزمون است. جامعة آماری پژوهش شامل افراد مبتال به افسردگی بود که در سال 1399 به مراکز مشاورۀ شهر قم مراجعه کرده بودند. به کسانی که سابقة مراجعه به مرکز مشاوره داشتند، بهصورت پیامکی و حضوری اطالعرسانی شد. با برخی از استادان مراکز مشاوره که در درمان افسردگی تخصص داشتند، جلسة توجیهی برگزار شد تا مراجعانِ خود را به شرکت در این پژوهش دعوت کنند. درمجموع، 50 نفر برای شرکت در این پژوهش داوطلب شدند که درنهایت تنها 30 نفر 4 ) American Psychiatric Association روش کار دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 121 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 )در هر گروه 15 نفر( تا انتهای پژوهش باقی ماندند و پرسشنامهها را تکمیل کردند. در جلسهای برای هر یک از داوطلبان اهداف این پژوهش تبیین شد و با مصاحبة ساختاریافتة )SCID )یک روانشناس افسردگی آنان ارزیابی شد. بهمنظور جلوگیری از ریزش شرکتکنندگان در مصاحبة اولیه شرایط افراد مثل بُعد مسافت و انگیزۀ درمان بررسی شد. درمجموع 42 نفر در این طرح وارد شدند که برای خنثیکردن اثر متغیّرهای جمعیتشناختی در دو گروه 21 نفره بهلحاظ جنسیت، سن و تحصیالت همتاسازی شدند. ازآنجاکه درمان شناختی-رفتاری مذهبی با درمان شناختی-رفتاری سنتی مقایسه میشد و درمان شناختی-رفتاری درمانی استاندارد برای درمان افسردگی اساسی است، همچنین انجام پیشآزمون و پسآزمون متغیّرهای مزاحم را تا حدود زیادی کنترل میکند، نیاز به گروه کنترل نبود. البته بهلحاظ اخالقی نیز مشکل بود که افرادی پس از تشخیص افسردگی در گروه کنترل قرار گیرند و برای سه ماه از درمان محروم شوند. مالکهای ورود به این پژوهش عبارت بود از: 1( افراد دارای عالئم افسردگی؛ 2( بهدستآوردن نمرۀ بیش از 20 در مقیاس افسردگی؛ 3( داشتن سن بین 20 تا 50؛ 4( افراد مذهبی )مالک مذهبیبودن بهدستآوردن نمرۀ بیش از 26 در 1 مقیاس دینداری گالک و استارک بود(؛ و 5( موافقت برای شرکت در پژوهش و امضای رضایتنامة کتبی. مالکهای خروج نیز عبارت بود از: 1( داشتن عالئم اختالالت سایکوتیک، 2 دوقطبی، اختالل استرس پس از سانحه و اختالل شخصیت؛ 2( آسیب شناختی قابل مالحظه؛ 3( داشتن نشانگان سوءمصرف مواد؛ 4( داشتن طرح و برنامة خودکشی بهصورت فعال؛ 5( انصراف شخصی و 6( غیبت بیش از دو جلسه از جلسات درمان. ابزارهای جمعآوری اطالعات در این پژوهش مصاحبة بالینی ساختاریافته، پرسشنامههای دینداری گالک و 3 استارک، افسردگی بک 4 ، عاطفة واتسون 5 و امید اشنایدر ؛ و شیوهنامههای درمان شناختی-رفتای سنتی و درمان شناختی- رفتاری مذهبی بود. در ادامه توضیح هر کدام تبیین میشود. 1( مصاحبۀ بالینی ساختاریافتۀ تشخیصی برای این 6 و همکارانش اختاللهای محور یک )I-SCID): فرست 1 ) Glock & Stark 2 ) Post-traumatic stress disorder (PTSD) 3 ) Beck 4 ) Watson 5 ) Schneider 6 ) First این مصاحبه را در سال 1996 به درخواست انجمن روانپزشکی آمریکا با هدفهای بالینی و پژوهشی تهیه کردهاند )35(. این مصاحبة نیمهساختاریافته برای تشخیصگذاری اختالالت عمدۀ محور یک بر اساس راهنمای 7 تشخیصی و آماری اختاللهای روانی به کار میرود. شریفی و همکاران اعتبار و روایی نسخة فارسی آن را مطلوب و توافق تشخیصی برای بیشتر تشخیصهای خاص را متوسط تا خوب گزارش کردهاند )کاپای باالتر از 0/6(. توافق کلی برای کل تشخیصهای فعلی 0/52 و برای کل تشخیصهای طول عمر 0/55 بود )36(. امینی و همکاران نیز اعتبار و روایی آن را مطلوب گزارش کردهاند )37(. در این پژوهش یک روانشناس بالینی این مصاحبة تشخیصی را انجام داد. 2( پرسشنامۀ دینداری گالک و استارک )CRS): گالک و استارک این پرسشنامه را برای سنجیدن نگرشها و باورهای دینی و دینداری افراد ساختهاند )38( و با دین اسالم هم انطباق یافته است )39(. مقدار آلفا برای متغیّرهای بُعد اعتقادی ،0/81 بُعد عاطفی ،0/75 بُعد پیامدی 0/72 و بُعد مناسکی 0/83 است )39(. بهمنظور سنجش دینداری شرکتکنندگان که معیار ورود به پژوهش بود، از این پرسشنامه استفاده شد. دیندار کسی است که در این آزمون نمرۀ بیش از 26 به دست آورد. 3( پرسشنامۀ افسردگی بک؛ ویرایش دوم )-BDI )II 8 : این پرسشنامة 21 مادهای که شکل بازنگریشدۀ پرسشنامة افسردگی بک است، وجود و شدت عالئم افسردگی را در افراد اندازهگیری میکند. اعتبار بازآزمایی یکهفتهای این پرسشنامه 0/91؛ همسانی درونی آن 0/91 )40( و پایایی آن 0/94 گزارش شده است )41(. در پژوهش حاضر از این پرسشنامه برای تعیین شدت افسردگی استفاده شد. 4( مقیاس امید اشنایدر )AHS): این پرسشنامه 12 سؤال دارد و هدف آن ارزیابی میزان امید به زندگی در افراد است. این مقیاس دو مؤلفه دارد. سؤاالت مؤلفة مسیریابی ،1 ،4 6 و ،8 مؤلفة اراده ،2 ،9 10 و 12 و سؤاالت انحرافی ،3 ،5 7 و 11 است )42(. ضریب آلفای کرونباخ برای امیدواری کل 0/86 و پایایی بازآزمایی در طی 10 هفته 0/82 گزارش شده است )43(. در پژوهش دیگری همسانی درونی کل آزمون 0/74 تا 0/84 و پایایی بازآزمایی 0/8 محاسبه شده است .)44( 7 ) Diagnostic and Statistical Manual of Psychiatric Disorders (DSM) 8 ) BDI-II دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 122 داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... 5( مقیاس عاطفۀ مثبت و منفی 1 : واتسون و همکاران این مقیاس را که ابزار خودسنجی 20 گویهای است برای اندازهگیری دو بُعد خلق یعنی عاطفة مثبت و عاطفة منفی در سال 1988 طراحی کردهاند. اعتبار آزمون بهشیوۀ آلفای کرونباخ و بازآزمایی برای عاطفة مثبت و منفی بهترتیب 0/88 )0/87(، 0/68 و 0/71 گزارش شده است )45(. بخشیپور و دژکام در مطالعهای که برای جمعیت 255 نفری از دانشجویان مبتال به اختاللهای افسردگی و اضطراب انجام دادهاند، میزان پایایی را برای هر دو مقیاس بهشیوۀ آلفای کرونباخ 0/87 به دست آوردهاند )46(. این مقیاس برای سنجش عاطفة مثبت و منفی در این پژوهش به کار میرود. پژوهش حاضر بهدنبال اجرای برنامة درمانی کوئنیگ و همکاران در مبتالیان به افسردگی و بررسی اثربخشی آن بر بهبود عاطفه و امید بود. بدین منظور برنامة درمانی طراحیشدۀ آنان برای درمان شناختی-رفتاری آمیخته به مذهب و درمان شناختی-رفتاری سنتی ترجمه شد و به تأیید دو کارشناس رسید. شیوهنامة درمان شناختی-رفتاری سنتی که کوئنیگ طراحی کرده است شامل ده جلسه است که مفاد جلسات عبارت است از: 1( ارزیابی و معرفی درمان شناختی-رفتاری، 2( فعالسازی رفتاری، 3( شناسایی و چالش با افکار ناکارآمد، 4( ادامة چالش با افکار ناکارآمد، 5( رویارویی با فقدان، 6( مقابله با هیجانات منفی، 7( قدردانی، 8( نوعدوستی و سخاوت، 9( رشد مرتبط با استرس و 10( امید و پیشگیری از عود. همچنین، شیوهنامة درمان شناختی-رفتاری مذهبی کوئنیگ نیز شامل 10 جلسه است که مفاد آن عبارت است از: 1( ارزیابی و معرفی درمان شناختی-رفتاری مذهبی، 2( فعالسازی رفتاری: قدمزدن با ایمان، 3( شناسایی افکار ناکارآمد: رزمگاه ذهن، 4( شناسایی و چالش با افکار ناکارآمد، 5( رویارویی با فقدان، 6( مقابلة هیجانات منفی و کشاکشهای معنوی، 7( شکرگزاری، 8( نوعدوستی و سخاوت، 9( رشد معنوی مرتبط با استرس و 10( امید و پیشگیری از عود. شرکتکنندگان در پژوهش شامل 9 زن و 6 مرد در هر گروه بود. سن افراد از 21 تا 43 و میانگین سنی شرکتکنندگان 26 بود. تحصیالت شرکتکنندگان از دیپلم تا کارشناسی ارشد 1 ) Positive And Negative Affect Scale (PANAS) بود و 60 درصد شرکتکنندگان نیز متأهل بودند. دو گروه بهلحاظ جنسیت، سن، تحصیالت و تأهل همتاسازی شدند. تمامی شرکتکنندگان تشخیص افسردگی گرفتند و در آزمون دینداری نمرۀ بیش از 26 به دست آوردند. نمرات شرکتکنندگان در متغیّرهای پژوهش در پیشآزمون و پسآزمون در جدول شمارۀ 1 ارائه شده است. همانطور که در جدول شمارۀ 1 مشاهده میشود میانگین نمرات در متغیّرهای عاطفة مثبت و منفی و امید و مؤلفههایش در پسآزمون یعنی پس از درمان شناختی- رفتاری سنتی و مذهبی در هر دو گروه آزمایشی بهبود یافته 2 نشان داد پیش است. نتایج حاصل از آزمون لوین فرض تساوی واریانسهای نمرهها برقرار است )0/05(. همچنین نتایج حاصل از آزمون ام.باکس )همسانی ماتریسهای واریانس- کوواریانس( پیشفرض برابری کوواریانسها را در همة تحلیلها تأیید کرد. بهمنظور بررسی پیشفرض همگنی شیب رگرسیون نیز تعامل متغیّرهای وابسته و همپراش بررسی شد. نتایج نشان داد که پیشفرضهای آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیّری برقرار بود. نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیّری در جدول شمارۀ 2 ارائه شده است. همانطور که مشاهده میشود تفاوت بین عاطفة منفی، عاطفة مثبت و امید در بین دو گروه آزمایشی مذهبی و سنتی درمجموع معنادار بود. به عبارت دیگر، بین آزمودنیهایی که مداخالت شناختی-رفتاری مذهبی و شناختی-رفتاری سنتی را دریافت کردند در مرحلة پسآزمون دستکم بهلحاظ یکی از متغیّرهای وابسته تفاوت معنیداری وجود داشت. نتایج تحلیل آزمون کوواریانس تکمتغیّره در جدول شمارۀ 3 نشان داده شده است. نتایج جدول نشان میدهد که در متغیّرهای عاطفة مثبت و عاطفة منفی اگرچه نمرات پسآزمون نسبت به پیشآزمون پیشرفت چشمگیری داشت، اما تفاوت بین میانگینهای تعدیلشده معنادار نبود؛ یعنی درمجموع پیشرفت افراد بین دو گروه آزمایشی تفاوت معناداری نداشت؛ اما تفاوت پیشرفت دو گروه در نمرۀ امید و مؤلفههای آن معنادار بود و گروه شناختی-رفتاری مذهبی بیش از گروه شناختی-رفتاری سنتی در امید، مسیریابی و عاملیت رشد داشت. میزان تأثیر درمان شناختی-رفتاری مذهبی بر افزایش امید ،%29 مسیریابی %25 و عاملیت %20 بود )0/001>P). 2 ) leven's test یافتهها دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 123 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 جدول 1( میانگین و انحراف استاندارد متغیّرهای پژوهش متغیّر گروهها پیشآزمون پسآزمون میانگین انحراف استاندارد میانگین انحراف استاندارد عاطفة مثبت سنتی 23/8 4/6 38/9 7/3 مذهبی 23/7 4/8 42/4 6/3 عاطفة منفی سنتی 42/5 6/2 23/3 7/7 مذهبی 40/3 6/4 22/1 5/6 امید کل سنتی 16/7 3/0 31/2 3/9 مذهبی 17/5 3/1 35/9 3/9 مسیریابی سنتی 8/2 2/0 16/7 2/0 مذهبی 9/1 1/8 18/7 2/0 عاملیت سنتی 8/5 1/7 14/5 2/7 مذهبی 8/3 1/9 17/2 2/8 جدول 2( نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیّری )مانکوا( متغیّرهای پژوهش نام آزمون مقدار F Df فرضیه df خطا value-P مجذور اتا 1 آزمون اثر پیالیی 0/332 0/001 52/000 6/000 4/300 0/663 2 آزمون المبدای ویلکز 0/427 b 0/346 0/001 50/000 6/000 4/413 3 آزمون اثر هتلینگ 0/360 0/001 48/000 6/000 4/509 1/127 4 آزمون بزرگترین ریشة روی 0/889 c 0/470 0/001 26/000 3/000 7/700 جدول 3( نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تکمتغیّره )آنکوا( منبع تغییرات متغیّر وابسته مجموع مجذورات درجۀ آزادی میانگین مجذورات مقدار F value-P ضرایب اتا گروه عاطفة مثبت 88/608 1 88/608 1/870 0/183 0/065 عاطفة منفی 27/805 1 27/805 0/674 0/419 0/024 امید 171/757 1 171/757 11/006 0/003 0/290 مسیریابی 35/285 1 35/285 9/339 0/005 0/257 عاملیت 52/281 1 52/281 6/617 0/015 0/202 1 ) Pillais Trace 2 ) Wilks Lambda 3 ) Hotelling's Trace 4 ) Roy's Largest Root دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 124 داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... یافتههای این پژوهش نشان داد که درمان شناختی-رفتاری مذهبی همچون درمان شناختی-رفتای سنتی موجب کاهش عاطفة منفی و افزایش عاطفة مثبت میشود؛ اما اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی از درمان شناختی-رفتاری سنتی بیشتر نیست. البته یافتههای پژوهش نشان داد درمان شناختی-رفتاری مذهبی در افزایش امید و مؤلفههای آن کارآمدتر از درمان شناختی-رفتاری سنتی است. یافتههای این پژوهش دربارۀ یکسانبودن اثربخشی درمان شناختی-رفتاری سنتی و مذهبی در کاهش افسردگی با یافتههای برخی از پژوهشهای خارجی همچون پژوهش کوئنیگ و همکاران )23( و برخی از پژوهشهای داخلی همچون خوشبویی )47( و مجاهد )24( همسو است. البته پژوهشی که اثربخشی درمان شناختی-رفتاری اسالمی را بر عاطفة منفی و مثبت در مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی بررسی کرده باشد، یافت نشد و همسوبودن پژوهشها بهلحاظ اثربخشی آنها بر افسردگی است. یافتههای این پژوهش با برخی از پژوهشها که اثربخشی درمان شناختی-رفتاری را بر افزایش امید افراد افسرده نشان داده، مشابه است؛ مانند پژوهش جعفرنیا و همکاران که نشان داده است درمان شناختی-رفتاری در بیماران مبتال به هپاتیت که دچار افسردگی بودند، موجب افزایش امید میشود )5(. درمقابل، یافتههای این پژوهش با برخی از پژوهشها که نشان داده است درمان شناختی-رفتاری سنتی از درمان شناختی- رفتاری مذهبی و درمان معنوی مؤثرتر است )48(، ناهمسو است. همچنین یافتههای این پژوهش با برخی از پژوهشهایی که نشان داده است درمان شناختی-رفتاری مذهبی از درمان 1 سنتی مؤثرتر است مانند پژوهش ازهر و ورما )49( ناهمسو است. عالوهبراین، یافتههای پژوهش حاضر دربارۀ اثربخشی بیشتر درمان شناختی-رفتاری مذهبی بر افزایش امید با پژوهش نادی و همکاران همسو است )50(. درمان شناختی-رفتاری اسالمی بهطور مؤثری امید را تقویت میکند. در منابع اسالمی امید با توکلنمودن به قدرت الیزال الهی بهعنوان تنها عامل نتیجهبخش تمامی اسباب ظاهری همراه است. باور و اتکا به یاری خداوند که بینهایت قدرت و توانایی دارد، موجب امید میشود )51(. مناجات با 1 ) Azhar & Varma خداوند و یاریجستن از او و احساس رابطة شخصی با وجودی برتر سبب چشمانداز مثبتی در زندگی میشود )7( و موجب میشود افراد برای زندگی خود معنا پیدا کنند و به آینده امیدوار باشند )52(. بنابراین، بستة شناختی-رفتاری اسالمی با توجهدادن فرد به تکیهکردن بر قدرت خداوند بهطور معناداری امید را بیش از درمان شناختی-رفتاری سنتی افزایش میدهد. پژوهشگران انتظار داشتند که در افزایش عاطفة مثبت و کاهش عاطفة منفی، درمان شناختی-رفتاری مذهبی مؤثرتر از درمان شناختی رفتاری سنتی باشد. بنابراین، با مشاهدۀ یافتهها که بر خالف انتظار بود، متغیّرهای مزاحم و تعدیلکننده را جستوجو کردند و با برخی از کارشناسان در درمان شناختی-رفتاری مشورت کردند. بررسیها این عوامل مزاحم و تعدیلکننده را نشان داد: 1( تخصص و توانایی درمانگر در اثربخشی درمان مؤثر است. در این پژوهش اگرچه تالش شد تخصص درمانگران دو گروه یکسان باشد، اما با بررسی نتایج درمان و گفتوگو با درمانجویان آشکار شد که یکی از درمانگرانِ درمان شناختی- رفتاری سنتی توانمندتر و باتجربهتر بود. پژوهشگران در برخی از پژوهشها نیز در تحلیل اثربخشی کمتر درمان شناختی- رفتاری مذهبی نسبت به درمان شناختی-رفتاری سنتی به این نتیجه دست یافتهاند که توانمندی درمانگران سنتی بیش از درمانگران مذهبی بوده است )48(. 2( تشابه جنسیتی: در این پژوهش تمامی شرکتکنندگان از سطوح نسبتاً باالی دینداری برخوردار بودند. در هر دو گروه در مواردی که درمانگر و درمانجو تناسب جنسیتی داشتند، رابطة درمانی بهتر و درنتیجه اثربخشی درمان بیشتر بود. در این پژوهش تناسب جنسیتی در درمان سنتی بیشتر بود. 3( ضعف برنامة درمانی: درمان شناختی-رفتاری مذهبی بهکاررفته در این پژوهش به کمک گروه کوئنیگ و با راهنمایی دکتر واثق انجام شده است. در مشورت با کارشناسان درمان شناختی-رفتاری با رویکرد اسالمی آشکار شد که بسیاری از آموزههای اسالمی در درمان افسردگی مؤثر و برای یکپارچهشدن با درمان شناختی-رفتاری مناسب است. باوجوداین، در شیوهنامة کوئنیگ استفاده نشده است. مهمترین ابعاد معنوی پیشنهادی عبارت است از: معنادهی معنوی، امید معنوی، تابآوری معنوی، شکرگزاری، توجه به رشد معنوی در مشکالت، توجه به آیات قرآنی دلگرمکننده و امیدبخش، توجه به یاری خدا، تعیین اهداف معنوی، توجه به منابع معنوی، بحث و نتیجهگیری دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 125 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 جلب حمایت اجتماعی از دوستان و مؤمنان، دعا و مناجات با خدا، حضور در مراکز مذهبی و حضور در فعالیتهای خیریه. 4( نداشتن ساختار در ابعاد مذهبی و معنوی درمان: درمانگران شناختی-رفتاری در هر جلسه متناسب با هدف 1 درمان از فرمولبندی موردی استفاده میکنند. به عبارت دیگر، به مراجع نشان میدهند که مشکل در کجا است. برای نمونه تحریفهای شناختی چگونه موجب احساسات منفی و رفتارهای منفی میشود. درنتیجه، در مراجع احساس نیاز ایجاد میشود که این تحریفهای شناختی را اصالح کند و با روش سقراطی و گامبهگام با درمانگر پیش میرود؛ اما در ابعاد معنوی و مذهبی درمان، این فرایند طی نمیشود و مراجع نقش باور یا مفهوم مذهبی را در کاهش افسردگی خویش درک نمیکند. باید بهطور مشابه در ابعاد مذهبی و معنوی درمان نیز متناسب با هدف جلسه فرمولبندی موردی انجام شود و با روش سقراطی گامبهگام مراجع را به مقصد رساند و نگرش یا مهارتی را در مراجع تقویت کرد. بهطور کلی به نظر میرسد درمانهای ساختارمند بهتر از درمانهای بدون ساختار است. برای نمونه یوسفی نشان داده است که درمان شناختی-رفتاری مذهبی کارآمدتر از معنادرمانگری است .)53( 5( دسترسی آسان افراد به مقابلههای معنوی و مذهبی: این پژوهش در قم انجام شد و درمانجویان مذهبی بودند؛ ازاینرو به نظر میرسد افراد در گروه شناختی-رفتاری مذهبی نیز فنون را آمیخته به معنویت میکردند و مقابلههای مذهبی را به کار میگرفتند. بنابراین، تفاوت دو گروه معنادار نبود. پژوهشهایی نیز این نکته را در مراجعان مذهبی ساکن قم گزارش کرده است )54(. اگرچه یافتههای پژوهش و تحلیلهای آماری نشان داده که در بهبود عاطفه اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی مشابه درمان سنتی است، اما در این پژوهش پژوهشگران مشاهده کردند که درمانجویان مذهبی به درمان آمیخته به معنویت انگیزۀ باالیی دارند و تکالیف را بهتر انجام میدهند. در این زمینه پژوهشهایی نیز نشان داده است که افراد مذهبی که درمان شناختی-رفتاری آمیخته به مذهب و معنویت دریافت میکنند، انگیزه و پایبندی بیشتری به درمان دارند )23(. همچنین، پژوهشهایی نقش مثبت آموزههای اسالمی را در نگرشهای مثبت درمانجویان مسلمان و 1 ) case formulation درنتیجه در افزایش کارآمدی رواندرمانی نشان داده است .)51( اکتفا به سنجش متغیّرهای پژوهش از طریق پرسشنامههای خودگزارشدهی؛ فقدان مطالعات پیگیری؛ و تفاوت جنسیتی درمانگر با درمانجو در برخی موارد از محدودیتهای این پژوهش به شمار میرود. با توجه به یافتههای پژوهش پیشنهاد میشود: 1( در پژوهشهای آینده محدودیتها و کاستیهای این پژوهش رفع شود؛ 2( کارگاههای مناسبی برای رواندرمانگران با رویکرد شناختی-رفتاری برگزار شود که با ابعاد معنوی دین اسالم آشنا شوند و بتوانند آنها را در درمان تلفیق کنند؛ 3( برای رواندرمانگران با رویکرد معنوی و مذهبی کارگاههایی برگزار شود که توانمندی آنان در تحلیل روانشناختی مشکل مراجع و فرمولبندی موردی افزایش یابد و فنون روانشناختی را بهطور مؤثرتری به کار گیرند و با آموزههای اسالمی و معنوی تلفیق کنند؛ 4( در یک مطالعة مروری مؤلفهها و فنون درمانهای شناختی-رفتاری آمیخته به معنویت و با رویکرد اسالمی جمعآوری و دستهبندی شود؛ 5( در یک فراتحلیل اثربخشی درمانهای شناختی-رفتاری مذهبی با یکدیگر مقایسه شود و شیوهنامههای کارآمدتر معرفی؛ و علت اثربخشی آنها تبیین شود؛ 6( در پژوهشهای آینده شیوهنامة درمان شناختی-رفتاری با رویکرد اسالمی در یک کار گروهی از متخصصان بومی طراحی و اثربخشی آن بر کاهش نشانگان افسردگی ارزیابی شود؛ 7( در پژوهشهای آتی تناسب جنسیتی لحاظ شود و 8( در پژوهشهای آینده یک درمانگر هر دو شیوهنامه را ارائه کند؛ زیرا همتاسازی درمانگران دو گروه مشکل است. بدینوسیله مؤلفان از تمامی کارشناسان، شرکتکنندگان و مراکز مشاوره بهویژه مرکز مشاورۀ صدرا که در انجام این پژوهش مشارکت کردهاند، تشکر و قدردانی میکنند. محدودیتهای پژوهش پیشنهادهای پژوهش قدردانی دورۀ ،8 شمارۀ ،4 زمستان 1401 مجلة پژوهش در دین و سالمت .میکند تبعیت Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0) مجوز از کار این 126 داستانی و همکاران/ پژوهش در دین و سالمت؛ 8)4(، :1401 113-128 · اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در مقایسه با... کمیتة اخالق در پژوهشهای زیستپزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی شهید بهشتی این پژوهش را با کد اخالق .1396.740REC.RETECH.SBMU.IR تصویب کرده است. بنا بر اظهار مؤلفان مقاله، مرکز مطالعات دین و سالمت وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی حمایت مالی این پژوهش را بر عهده داشته است. مؤلفان مقاله هیچگونه تضاد منافعی دربارۀ این پژوهش گزارش نکردهاند. درمانگر یکی از گروهها و ترجمة شیوهنامه: مؤلف اول؛ نظارت بر پژوهش و راهنمایی دربارۀ ابعاد مذهبی شیوهنامه: مؤلف دوم، کمک به جلب درمانجویان و برگزاری جلسات درمانی: مؤلف سوم، ارزیابی پیشینة پژوهش و تدوین مقاله: مؤلف چهارم و درمانگر یکی از گروهها و تحلیلگر آماری: مؤلف پنجم. 1. Ustun G. Determining depression and related factors in a society affected by COVID-19 pandemic. The International journal of social psychiatry. 2021; 67(1): 54. 2. Bueno-Notivol J, Gracia-García P, Olaya B, Lasheras I, López-Antón R, Santabárbara J. Prevalence of depression during the COVID-19 outbreak: A metaanalysis of community-based studies. International journal of clinical and health psychology. 2021; 21(1):100196. 3. Bektas DK, Demir S. Anxiety, depression levels and quality of life in patients with gastrointestinal cancer in Turkey. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention. 2016;17(2):723-31. 4. Hawes MT, Szenczy AK, Klein DN, Hajcak G, Nelson BD. Increases in depression and anxiety symptoms in adolescents and young adults during the COVID-19 pandemic. Psychological Medicine. 2021: 1-9. 5. Jafarnia V, Badeleh M, Seifi H, Hasani J, Madanifar M. The effect of group cognitive behavioral therapy on depression and life expectancy in patients with hepatitis B. Journal of Fundamentals of Mental Health. 2016;18(5):272-8. (Full Text in Persian) 6. Segal ZV, Dobson KS. Cognitive models of depression: Report from a consensus development conference. Psychological Inquiry