حاشیه نشینی چیست و حاشیه نشین کیست؟

درزبان فارسی حاشیه نشینی  تقریبا مترادف وجایگزیني است برای واژه های آلونک نشینی، زاغه نشینی، محله های تهی دست نشين (بدون تفکیک روستایی و شهری) ساخت وسازهای غیر استاندارد غیر قانونی وبالاخره محروم ازتجهیزات اولیه (آب، برق، فاضلاب) خدمات شهری مستقر در حاشیه ی شهرها. اسکان غیر رسمی، سکونت گاههای غیررسمی اجتماعات آلونکی، زورآباد، حصیرآباد، حلبی آباد،مفت آباد، یافت آباد، یاغچی آباد واصطلاحاتی ازاین قبیل گود نشین زاغه نشین و… ازجمله عناوین دیگری هستند که به صورت مترادف برای حاشیه نشینی و حاشیه نشین د رادبیات شهری ایران به کاررفته است.

برخی ازتعاریف حاشیه نشینی  به شرح زیرمی باشد:

1. حاشیه نشینان کسانی هستند که درقلمرو زندگی اقتصادی – اجتماعی شهرها به سرمی برند لیکن در نظام اجتماعی آنها ادغام نشده اند وازاین رو به عنوان شهروندان رسمی د رجامعه پذیرفته نمی شوند ویا لااقل خود چنین احساسی دارند. این گسست ازجامعه ی شهری همراه با ویژگی های زیست – حاشیه ای هم چون شکل ونوع مسکن،مهارت های شغلی وخصلت روابط اجتماعی آن ها را ازشهروندان متمایز می سازد.
2. حاشیه نشینان کسانی هستند که در سکونت گاه های غیر متعارف با ساکنین بافت اصلی وشهر زندگی می کنند. گروه های مزبور براثر نیروی دافعه خاستگاه چون فقرو بیکاری وکمتر عوامل جاذب شهری اززادگاه خود رانده شده و به شهرها روی آورده اند وازآن جا که اکثریت این گروه ها بی سواد بوده ومهارت لازم جهت جذب در  بازار کار شهر را ندارند. عامل پس راندن شهری نیزآنها را از شهر رانده وبه حاشیه کشانده است.
3.  حاشیه نشینان بیشتر افراد مهاجر روستایی وعشایروکمتر شهری (ازشهرهای دیگر یا خود شهر) هستند. این افراد بیشتر به علت رانش زادگاه خود و کمتر به دلیل عوامل جاذب شهری زادگاه خود را ترک کرده وبه شهرها روی می آورند. آنها از یک سو به دلیل عدم تطبیق  با محیط شهری و ازسوی دیگر براثر عوامل پس ران شهری ازمحیط های شهری پس زده می شوند وبه تدریج در کانونها ی به هم پیوسته یا جدا ازهم درقسمتهایی ازشهر سکنی می گزینند. محل سکونت ونوع مسکن آنها با محل سكونت  متعارف شهری مغایربوده و مالکیت آن غالبا غصبی است. همچنین آنان ازنظر وضعیت فرهنگی و اقتصادی نیز باجمعیت شهری تمایزدارند.
4. حاشیه نشینان کسانی هستند که د رمحدوده اقتصادی شهر زندگی می کنند وجذب نظام اقتصادی اجتماعی نشده اند.
5. آن چه که حاشیه نشینی اطلاق می شود گروه ها ی رانده شده مهاجران روستایی فاقد توانمندی حرفه ای تحصیلات و بضاعت لازم برای هرگونه مشارکت درحیات اقتصادی شهر،دارای اشتغال کاذب دربخش غیررسمی اقتصاد شهر، به مثابه زائده ای انگلی ازبخش پیشرفته تر ومدرن تر معرفی می شوند.
6. حاشیه نشینی  عمدتا درزمین های حاشیه شهركه فاقد نظارت قانونی بوده، شکل می گیرد. درترکیب جمعیت حاشیه نشینی  سهم مهاجران روستایی بسیار زیاد است.

امروزه به پدیده حاشیه نشینی  درشهرها بسته به شکل ونوع آن اسامی واژه های مختلفی اطلاق می گردد. درذیل به واژه های مترادف دیگری اززبان های بیگانه وبه خصوص زبان انگلیسی و فرانسه که به زبان فارسی راه یافته اند اشاره می شود:

واژه انگلیسی Shanty town به معنای آلونک نشینی ترجمه شده است. ترکیب انگلیسی squotter settlement که بیشتر به معنای اسکان غیرقانونی و زورآباد در زبان فارسی به کاررفته است. حلبی آباد ترجمه ومعادل مستقیم واژه فرانسه بیدو نویل Bidonville است. marginal settlements – ترجمه انگلیسی کوخ نشینی، حاشیه نشینی  است و settlements lllegal  یا unofficial settlements  به معنای اسکان غیررسمی ترجمه می شود.

درکشورهای درحال توسعه نيز ترکیب ها و واژه سازی های فراوانی برای حاشیه نشینی وجود دارد.در ذيل به به بيان نمونه هايي پرداخته ايم. لازم به ذکر است موارد ذيل هرکدام به ویژگی خاصی ازاین پدیده اشاره دارند:

1. در برزیل (ریو) fovellas به معنای آلونک نشین ازنوع سقف سفالی ومتکی برستون (پیلوت).
2. درترکیه Gecekondu به معنای یک شبه ساخت.
3. درآفریقا واژه های متعددی به معنای حصیرآباد درتعدادی اززبانهای محلی.
4. درآرژانتین villas  miseras  ویلاهای فقر.
5. درپرتغال Barracas به معنای محله های ویژه اسکان اجباری یهودیان به کارمی رفت. بعدها با رواج این واژه دردیگر کشورها به زبان انگلیسی وفرانسه  با معنای محله های فقیرنشین با نژادهای متفاوت را در برگرفت.

شایان ذکر است به علت استفاده ازمنابع مختلف دراین نوشتار بیشترین تداخل معانی درزاغه نشینی و حاشیه نشینی  به وقوع می پیوندد. به همین جهت ضروری است وجوه تمایز این دو واژه به عنوان جمع بندی کلام روشن گردد:

1.  ازلحاظ زمانی زاغه نشینی نسبت به حاشیه نشینی عمر زیادتری دارد وازلحاظ مکانی زاغه ها می توانند درهمه نقاط شهرپراکنده شوند درحالی که حاشیه نشینی  عمدتا درزمینهای حاشیه شهر که فاقد نظارت قانونی بوده اند شکل می گیرد.
2. ازنظر رشد جمعیتی درترکیب جمعیت حاشیه نشینی  سهم مهاجران روستایی بسیارزیاد است.
3. هرزاغه نشین می تواند حاشیه نشین  هم باشد زیرا هم ازنظر اقتصادی وهم ازنظر جغرافیایی (موقعیت ومقر زاغه) قادر است درحاشیه قرارگیرد.

درباره ابرشهری چون تهران حاشیه نشینی از مشکلات اصلی محسوب می گردد. در این خصوص محمدرضا محبوب فر پژوهشگر مسائل اجتماعی در گفت‌وگو با رکنا گفته است : هم اکنون حاشیه نشین ها در محدوده شهری تهران و در حوزه نفوذ تهران ساکن شده اند. اما متاسفانه این افراد جذب اقتصادی شهری تهران نشده اند که همین مسئله افزایش بیکاری و فقر را و در نتیجه بروز و ظهور جرم، جنایت و بسیاری از آسیب های اجتماعی را در بین حاشین های شهر در پی داشته است

ایشان خاطر نشان نمودند: حاشیه نشینی در تهران نسبت به ده سال اخیر 6 برابر شده است. فقط در سالهای 1397 و 1398 حاشیه نشینی در تهران تا 30 درصد افزایش پیدا کرد و این روند در آینده حتما تشدید خواهد شد. همچنین 40 درصد از جمعیت شهر تهران و 30 درصد جمعیت شهری امروز حاشیه نشین هستند و این رقم همچنان در حال افزایش است.

وی افزود: متاسفانه 25 میلیون حاشیه نشین در ایران وجود دارد که از این 25 میلیون نفر بیشترین حاشیه نشینی را به دلیل مهاجرت افسار گسیخته در تهران شاهد هستیم.

آسیب هایی که در بین جمعیت حاشیه نشین وجود دارد

این پژوهشگر درباره آسیب های مجود در بین جمعیت حاشیه نشین اعلام کرد: طلاق، اعتیاد، مفاسد اخلاقی، تشکیل کلونی های فروش مواد مخدرو همچنین فساد و فحشا از خصوصیات مختص به جمعیت حاشیه نشین در شهر تهران است.

او ادامه داد: بسیاری از حوزه های حاشیه نشین در تهران که روزی جزو زاقه ها، گود ها وچاله های جنوب شهر بودند امروز به مناطق اصلی شهر تبدیل شده اند. این مناطق مانند مانند دروازه غار، لب خط، اوراق چی ها، خاک سفید، دره فرحزاد و... سطح بهداشت عمومی پایینی دارند.