فضای مجازی و آسیب های اجتماعی

امروزه شاهد استفاده روز افزون از فضای مجازی در جامعه می باشیم بطوری که بسیاری از امور زندگی روزمره در اتباط مستقیم با فضای مجازی می باشد. البته استفاده از شبکه اطلاعات جهانی در چند سال اخیر بدلیل ورود نسل جدید انترنت (پهنای باند و افزایش سرعت) از یک سوی و همچنین پیامدهای ناشی از بیماری همه گیر کرونا از سوی دیگر شتاب روز افزونی گرفته است. انجام امور ثبت نامی، استفاده از آموزش از راه دور، نقل وانتقالات بانکی، تهیه اقلام ضروری و غیر ضروری و هزاران امور دیگر از مزایای استفاده از شبکه جهانی اطلاعات می باشد.

امروزه مزایای استفاده از فضای مجازی بر کسی پوشیده نیست و هر روز نیز این موارد اضافه می‌گردد، اما این مزایای گسترده ی فضای مجازی نباید ما را از آسیب‌های آن غافل کند. رهبر انقلاب در سال 1381 و در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی فرموده اند: «اینترنت یکی از نعم بزرگ الهی است، اما در عین حال یک نقمت بزرگ هم هست؛ یعنی یک چاقوی دو دم و خطرناک».
با توجه به اهمیت موضوع آسیب‌ اجتماعی در شورای اجتماعی کشور، تقسیم کار صورت گرفته و هسته‌ای تخصصی با حضور متخصصان امر در مرکز ملی فضای مجازی در سال 1395 تشکیل گردید و طی جلساتی ابعاد مختلف موضوع مورد بررسی دقیق قرار گرفت.

اما تعریف آسیب های اجتماعی چیست؟

آسیب اجتماعی ؛ به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می‌شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی‌گیرد و در نتیجه خلاف قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی می باشد. 

بر این مبنا مرکز ملی فضای مجازی در یک دسته‌بندی کلی سه نوع رابطه بین فضای مجازی و آسیب‌های اجتماعی را برشمرد و بر این مبنا آسیب‌های اجتماعی مشخص شده توسط شورای اجتماعی کشور را نیز می توان دسته‌بندی نمود.

1. آسیب‌های اجتماعی که با فضای مجازی ارتباط زیادی دارد

این بخش شامل آسیب‌هایی است که قبل از ظهور فضای مجازی نیز کم و بیش وجود داشته‌اند و فضای مجازی تنها نقش تسهیل‌کننده، تشدیدکننده و یا مکمل را در رابطه با آنها  دارا می باشد. به بیان دیگر، چه فضای مجازی در دسترس باشد و چه نباشد، این آسیب‌ها در جامعه وجود دارند، هرچند فضای مجازی می‌تواند آنها را تشدید کند. از میان آسیب‌های مورد نظر شورای اجتماعی کشور، موارد ذیل در این دسته قرار می‌گیرند: اعتیاد به مواد مخدر، مصرف مشروبات الکلی، طلاق، مفاسد اخلاقی، امنیت عمومی (سرقت، نزاع، خشونت، پرخاشگری و قتل)، بی‌اعتمادی اجتماعی، رفتارهای پرخطر و اختلالات روانی (خودکشی)، آسیب‌ها و تهدیدهای امنیتی، نارضایتی از نظام اداری و اجرایی.
البته باید توجه نمودکه فضای مجازی در گسترش و تغییر ماهیت برخی از این آسیب‌ها، بخصوص مفاسد اخلاقی، چنان نقش مهم و کلیدی ایفا کرده است، که می‌توانند در زمره آسیب‌های ماهیتی نیز قرار بگیرد.

2. آسیب‌های ماهیتی فضای مجازی

این آسیب، آسیب‌هایی است که به ساختار و ویژگی‌های ماهوی و ذاتی فضای مجازی برمی‌گردد و قبل از ایجاد فضای مجازی وجود نداشته‌اند و با حذف فضای مجازی، آنها نیز از بین خواهند رفت. به عبارت دیگر، حتی اگر پیام‌های رد و بدل شده در فضای مجازی اموری مثبت و متعالی باشند، باز هم در بازه زمانی بلند مدت مشکلاتی را برای استفاده‌کنندگان خود به وجود می‌آورد. اعتیاد به اینترنت و پرداختن زیاد به سرگرمی‌های مجازی و بازی‌های رایانه‌ای، کندذهنی و تنبلی مغز، اضافه بار اطلاعات، ضعف سواد فضای مجازی و... از این زمره‌اند.
 

3. آسیب‌های اجتماعی که در فضای مجازی حضور کمرنگ دارند و حضور فضای مجازی در آنها موثر برآورد نمی شود

آسیب‌های اجتماعی‌ای که یا ارتباطی با فضای مجازی ندارند یا تاثیر فضای مجازی بر آنها از زمره علل دور از ذهن محسوب می‌شود. در مجموعه آسیب‌های مشخص شده از سوی شورای اجتماعی کشور موارد ذیل در این دسته قرار می‌گیرند: مناطق بحرانی و حاد (نظیر مناطقی که بیکاری در آنها بشدت زیاد است)، زندانیان و خانواده زندانیان، زنان سرپرست خانوار، مدیریت سواحل و تفرجگاه‌ها، حاشیه‌نشینی و بافت فرسوده، آسیب‌های اجتماعی کودکان (نظیر بدسرپرستی و کودکان کار)، فقر و نابرابری.
هرچند به نظر می‌رسد فضای مجازی در پیدایش یا تشدید این آسیب‌ها نقشی ندارد، اما می‌تواند در ارائه راه حل برای آنها مفید و مؤثر باشد.
شورای اجتماعی کشور مصوب نموده است که برنامه‌های عملیاتی دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی ذیل عناوین آسیب‌های اولویت دار کشور شامل اعتیاد، طلاق، مفاسد اخلاقی، حاشیه نشینی و مناطق حاد و بحرانی تمرکز و تجمیع پیدا کند. از آنجا که دو موضوع آخر ارتباط اندکی با فضای مجازی دارند،سه اولویت اول، یعنی اعتیاد، طلاق و مفاسد اخلاقی بعنوان مهم ترین آسیبهای این فضا در مرکز ملی فضای مجازی مورد شناسایی قرار می گیرد.

پایان قسمت اول