رفتن به محتوای اصلی

زندگی به سبک پیشوای نهم

آخرین روز ماه ذی القعده
درسهایی از مکتب اخلاقی امام جواد (علیه السلام)
12

در آستانه شهادت امام جواد علیه السلام مروری داریم بر فرمایشات گهر بار آن امام همام..

درسهایی از مکتب اخلاقی امام جواد (علیه السلام)

بی گمان شناخت اصول دین، امری عقلانی و از دانش حکمت و فلسفه است؛ اما شکی نیست که همگان در حد و مرزی نیستند که حقایق عقلانی را نیز به درستی درک کنند؛ چرا که انسان ها همانند معادن گوناگون هستند و نمی توان کانی زر و سیم و مس و ذغال سنگ یا فیروزه و عقیق و زمرد را یکی دانست. هر کسی در مرتبه عقل برتر باشد همانند زر و آن دیگری سیم و یا مس است. از این رو باید باتوجه به فهم و درک مخاطبان سخن گفت؛ چرا که فراتر از درک و فهم ایشان سخن گفتن موجب گمراهی یا گمراهی بیشتر آنان می شود.

اگر واقعا در امور عقلانی نیازمند راهنما نبودیم کتاب الله و سنت معصومان(علیهم السلام) این اندازه انباشته از مباحث عقلانی و هستی شناسی و انسان شناسی و جهان بینی نبود؛ چرا که می بایست این مسایل را به عقل مردم واگذار می کردند و به مسایلی غیرعقلانی یا همان احکام و قوانین بسنده می کردند؛ زیرا در این مسئله احکام و قانون است که بی شک نمی توان با عقل بدان رسید هر چند که گاه برخی از علل و فلسفه احکام درک می شود ولی چگونگی آن به تمام و کمال درک نخواهد شد.

در مسایل اخلاقی که آن نیز خاستگاه عقلانی دارد؛ چرا که عقل عملی به ما می آموزد که حسن و قبیح چیست؟ و از چه اموری به عنوان بد و زشت پرهیز کنیم و به چه اموری به عنوان خوب و زیبا بپردازیم؟ باز ما در این امور اخلاقی نیازمند راهنما هستیم تا درجه عالی اخلاق را به ما نشان دهد. به این معنا که انسان ها با عقل خویش حسن و قبح امور اخلاقی را درک می کنند، ولی احسن و برترین امور اخلاقی را که ادب و مکارم اخلاق نامیده می شود، به سادگی درک نمی شود. از این رو پیامبرصلوات الله علیه ماموریت خویش را بیان مکارم اخلاقی دانسته و فرموده است: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق و محاسنها؛ جز برای اتمام مکارم و محاسن اخلاقی برانگیخته نشده ام.

پس همان گونه که در علوم نقلی بی هیچ اما و اگری نیازمند راهنما و اسوه های الهی هستیم، در علوم عقلانی همچون هستی شناسی و جهان بینی و اخلاق زیستی هم نیازمند ایشان هستیم. از این رو دوزخیان با نگاهی به وضعیت شقاوت و بدبختی خود می گویند: قالوا لو کنا نسمع أو نعقل ما کنا فی أصحاب السعیر؛ و گویند: اگر شنیده و پذیرفته بودیم یا تعقل کرده بودیم در میان دوزخیان نبودیم. (ملک، آیه۱۰) پس در علوم عقلانی چون اخلاق نیز نیازمند اسوه های معصوم هستیم تا اوج مکارم اخلاقی و تمام آن را به ما بیاموزند و ما را به سوی رفتاری محبوب و مقبول هدایت کنند تا براساس آن خدایی شده و صفات حسنای الهی را در خود ظهور و فعلیت بخشیم.

بی گمان نفس انسانی به سبب حضور در کالبد مادی و زندگی مادی دنیوی نیازهایی دارد که موجب می شود تا راه افراط را بپیماید و انسان را از مسیر فضایل دور سازد. بزرگترین دشمن انسان، نفس و هواهای آن است؛ چراکه برای ارضای خواسته هایش انسان را به سوی هر ظلم و بیدادی می کشاند و از فضایل اخلاقی دور کرده و انسانی ضداخلاقی را می سازد. از این رو امام جواد(علیه السلام) نسبت به هواهای نفسانی و تسلط آن هشدار می دهد و آن را ریشه هر کاری می داند که برآیند آن سقوط از اخلاق و انسانیت است. آن حضرت می فرماید: کسی که بر مرکب شهوات خویش سوار است و خودسرانه می تازد هرگز از لغزش و سقوط رهایی نخواهد داشت. (الحدیث، جلد۲، صفحه۲۱۵)

امام محمدتقی(علیه السلام) همچنین می فرماید: هرکس پیروی هوای نفس خویش کند، دشمن خود را به آرزویش رسانده است. (انوارالبهیه، صفحه۲۹۰)

آن حضرت (علیه السلام) درباره پیروی از هواهای نفس هشدار می دهد و می فرماید: کسی که بر اسب شهوات و هوسرانی سوار شد لغزشهای او جبران پذیر نیست. (انوارالبهیه، صفحه۲۹۰) مردی به امام جواد (علیه السلام) گفت: مرا اندرز ده. حضرت (علیه السلام) فرمود: آیا تو اندرز می پذیری؟ گفت: آری! آنگاه امام جواد فرمود: صبر را تکیه گاه خودساز و با فقر دست به گردن شو و شهوت ها را دور ساز و با هوای نفس مخالفت ورز و بدان که همواره در دیدرس خدا هستی (خداوند همیشه بر اعمالت ناظر است)، پس ببین چگونه باید باشی. (تحف العقول ترجمه حسن زاده صفحه۸۲۵)

بسیاری از مردم مبنای رفتاری خویش را خواسته های نفسانی خود قرار می دهند و براین باورند که باید خواسته خود را برآورده کرد. پس هر آنچه را که مورد علاقه ایشان است، محبوب می دانند. درحالی که بیشتر انسان ها به آن حد از بلوغ نرسیده اند که عقل، مدیریت تن و روان ایشان را به عهده گرفته باشد، بلکه بیشتر تحت تأثیر هواهای نفسانی هستند. از این رو امام جواد (علیه السلام) هشدار می دهد و می فرماید: در انجام آنچه تو را در حق و حقیقت پایدار می سازد و تو آن را دوست نداری شجاع باش و به جا آور و از اقدام به آنچه تو را به سوی هوای نفس دعوت می کند و مورد علاقه تو است خودداری کن. (انوارالبهیه، صفحه۲۹۱)

غیر از نفس و هواهای آن، دشمن بیرونی سوگند خورده ای به نام ابلیس و پیروان شیطانی او داریم که باید مواظب باشیم تا بر ما مسلط نشوند. البته شیاطین تنها از نوع جنیان نیستند، بلکه انسان هایی هم هستند که از برادران (اسراء، آیه۲۷) حزب شیطان و اولیای او (مجادله، آیه۱۹ و آیات دیگر) هستند و می بایست از آنها اجتناب کرد. اینها همان کاری را می کنند که ابلیس شیطانی می خواهد. از این رو باید از هرکسی که اهل شر است پرهیز کرد که ایشان همان اولیاء و دوستان و برادران شیطان هستند. امام جواد (علیه السلام) می فرماید: از رفاقت با شرور بپرهیزید که مانند شمشیر، ظاهری خوب و اثری بد دارد. (الحدیث، جلد۳، صفحه ۲۳۴؛ انوارالبهیه، صفحه ۲۹۲)

از نظر امام جواد (علیه السلام) کسی که امر خیری را بر شخص پنهان می کند و او را نسبت به کارهای خیر و خوب آشنا نمی سازد و چیزی نمی آموزد او نیز دشمن است؛ چرا که با کتمان حق و خیر، تو را از حرکت در مسیر صلاح و اصلاح باز داشته است و این بازدارندگی در شکل سکوت نیز دشمنی است. آن حضرت (ع) می فرماید: با تو دشمنی کرده است آنکه برای پیروی هوی و خواسته های خود، رشد و صلاح را از تو پنهان داشته است. (انوارالبهیه، صفحه ۲۹۲)

از نظر امام جواد (علیه السلام) موافقت و رضایت قلبی با کاری به معنای مشارکت است. از این رو در قیامت بسیاری از انسانها نسبت به حکم الهی اعتراض دارند که ما این کار خوب یا بد را نکرده ایم ولی چرا به نام ما در کارنامه ثبت شده است. براساس آموزه های قرآنی رضایت قلبی نسبت به کاری یا ترک امر به معروف و نهی از منکر در صورت امکان به معنای مشارکت در آن کار است؛ از این جهت خداوند ساکتین نسبت به رفتار اصحاب سبت را مجازات کرده و آنان را نیز به میمون تبدیل کرده است و تنها آمران و ناهیان را نجات و رهایی بخشیده است که در قرآن بیان شده است. از این رو امام (علیه السلام) هشدار داده و می فرماید: هر کس در کاری حضور داشته باشد ولی آن را ناپسند دارد مانند کسی است که در آن کار حضور نداشته است و هر کس در کاری حضور نداشته باشد ولی به آن کار رضایت دهد مانند کسی است که خود در آن کار حضور و شرکت نموده است. (تحف العقول، ترجمه حسن زاده، صفحه ۸۲۶)

انسان به سبب فشارهای درونی هواهای نفسانی و بیرونی وسوسه های شیطانی، دچار گناه و خطا می شود ولی باید توبه کند تا از تاثیرات بد آن در امان ماند. پس اگر خطا و گناهی مرتکب شده ایم به سرعت توبه کنیم و اجازه ندهیم تا گرفتار بلایی شویم. امام جواد(علیه السلام) فرمودند: تأخیر در توبه، خود را فریب دادن است و امروز و فردا کردن زیاد، باعث سرگردانی است و پیامد عذرتراشی برای خدا، هلاکت است و پافشاری بر گناه در اثر آسوده خاطر بودن از مکر خداست «و از مکر خدا آسوده خاطر نباشد مگر کسانی که زیانکارند.» (سوره اعراف، آیه ۹۹؛ تحف العقول، ترجمه حسن زاده، صفحه ۸۲۸)

رسول قلی زاده     

دسته بندی

برچسب‌ها